Zomaar aan iemand kunnen zien dat hij of zij een crimineel is. Zou dat niet geweldig zijn?
Sommige gelaat- en schedelkundigen geloven er in. Wanneer je aan het uiterlijk van mensen hun innerlijk kunt aflezen heeft dat een groot voordeel. Zo kun je op een eenvoudige manier nagaan wie wel en wie niet te vertrouwen is. Oplichters, dieven en moordenaars vallen na nauwkeurige bestudering van hun gezicht en schedel vanzelf door de mand. Het zou niemand meer lukken “… voor de vorsende blik der wetenschap zijne gebreken te verbergen”, zoals een frenoloog in 1872 opmerkte.
Het idee kan vreselijke gevolgen hebben. Duitse racisten en raciale antropologen onderscheiden voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog verschillende rassen. Die rassen verschillen in hun ogen in uiterlijk en psychische eigenschappen. Sommige rassen zijn superieur en andere inferieur en dat kun je uit hun uiterlijk aflezen. Zo kun je een onderscheid maken aan de hand van de vorm van de neus.
Boeventronies? Het uiterlijk van de crimineel
In 2021 schreef ik voor Geschiedenis Magazine een artikel over dit thema. Lees het volledige artikel hier: Boeventronies sept 2021 Geschiedenis Magazine
The Psychognomy
Dieven en moordenaars herkennen aan hun uiterlijk? Waar dit type denken toe kan leiden is uitgewerkt in de roman The Psychognomy van Jeffrey Ford uit 1997. Het debuut werd bekroond met een World Fantasy Award. Ford beschrijft een ijzingwekkende fantasiewereld die in veel opzichten doet denken aan George Orwells roman 1984. In het boek maken we kennis met de Goed Gebouwde Stad. In deze stad wonen en werken de meest uiteenlopende mensen, waaronder een flink aantal fysiognomen of gelaatkundigen.
De gelaatkunde staat er al jaren op een zeer hoog niveau. De fysiognomen zijn instaat om mensen feilloos te beoordelen. De wetenschap van het gelaat doorziet alles en heeft voor elk menselijk mysterie een oplossing. Bovendien creëert de fysiognomie een overzichtelijke wereld. De gelaatkundigen hebben een typologie ontwikkeld waarin iedereen een plaats krijgt. Mensen met perfecte gelaatstrekken staan aan de top van de hiërarchie en behoren tot de Vijf Sterren-categorie. Onderaan de hiërarchie staan de Nullen. Het zijn mensen waarvan de schedel, het gezicht of het lichaam geen enkele waarde heeft.
Die indeling is niet gebaseerd op willekeur. De fysiognomie heeft zich tot een zuiver rationele en exacte wetenschap ontwikkeld. De gelaatkundigen beschikken over instrumenten waarmee nauwkeurige metingen mogelijk zijn. Voor elk lichaamsdeel (zoals lip, oog en oor) zijn schuifmaten en krompassers beschikbaar. Bovendien volgen de fysiognomen een gedegen opleiding van maar liefst acht jaar aan de Fysiognomie Academie.
De gelaatkunde als exacte wetenschap
In de achttiende en negentiende eeuw zou menig gelaatkundige of frenoloog Fords boek met rode oortjes hebben gelezen. Een vooruitzicht om bij weg te dromen: de fysiognomiek en frenologie als exacte wetenschap. Een wetenschap die de mensen doorzichtig maakt als glas. Een wetenschap die niets te raden laat over iemands kwaliteiten en een ideaal hulpmiddel om de bokken van de schapen te scheiden. Gewapend met de nieuwe kennis zou duidelijk worden wie intelligent en wie dom was, wie eerlijk en wie een bedrieger.
Helaas zouden de achttiende en negentiende eeuwers het boek al snel geschokt terzijde hebben gelegd. Fords fantasiewereld is namelijk een stuk grimmiger dan gedacht. De Goed Gebouwde Stad blijkt een creatie van het satanische genie Drachton Below. Below is een wrede tiran die de bevolking onderdrukt en zich alleen weet te handhaven door het zaaien van dood en verderf. Het verzet onder de bevolking groeit, maar iedere opstand wordt bloedig neergeslagen. De Meester, zoals Below ook wel wordt genoemd, maakt om in het zadel te blijven gebruik van een legertje fysiognomen. Een van hen is Cley.
Cley is een geslaagd man. In minder dan vijftien jaar heeft hij het geschopt tot Fysiognoom eersteklas. Hij behoort tot de absolute top van zijn vakgebied en heeft veel publicaties over de gelaatkunde op zijn naam staan. Cley kan ieders karakter doorgronden. Wanneer er ergens onrust dreigt te ontstaan, stuurt De Meester Cley erop af. Hij pikt de moordenaars, dieven of revolutionairen er immers moeiteloos uit.
“De vorm van haar neus, lippen en wenkbrauwen verraden haar.”
Hoewel Cley zelf tot de Vijf Sterren-categorie behoort, is hij niet helemaal perfect. Hij is verslaafd en hij moet zichzelf, wil hij normaal kunnen functioneren, regelmatig een dosis Beauty toedienen. Het is een met cocaïne vergelijkbare harddrug.
De dief ontmaskeren
Op een dag wordt hij door de Meester op een ogenschijnlijk routineklusje afgestuurd. In het afgelegen mijnwerkersdorp Anamasobia heeft een dief zijn slag geslagen. Het is aan Cley om de dief op te sporen. Anamasobia is in de ogen van de arrogante gelaatkundige een achterlijk dorp en hij vindt het er afschuwelijk. Hij raakt dan ook in hoog tempo door zijn voorraad Beauty heen.
Zijn enige lichtpunt is een ontmoeting met Arla, een betoverend mooie vrouw op wie hij smoorverliefd wordt. Cley besluit alle inwoners grondig te onderzoeken en Arla wordt daarbij zijn assistent. Door zijn jarenlange ervaring weet hij waarop hij moet letten. De dief zal zich verraden door bepaalde gelaatstrekken en een moedervlek.
Nadat bijna alle inwoners zijn beoordeeld, valt de blik van Cley toevallig op het dijbeen van Arla waarop zich een prominente moedervlek blijkt te bevinden. Hij bekijkt haar met nieuwe ogen en ziet dat hij verblind is geweest door haar schoonheid. De vorm van haar neus, lippen en wenkbrauwen verraden haar en door de moedervlek valt alles definitief op zijn plaats. Cley wijst haar aan als de dief en Arla wordt gearresteerd.
Arla wacht de doodstraf. Aangezien zij echter de liefde van zijn leven is, besluit Cley het doodvonnis te voorkomen met een gewaagd experiment. Als de vorm van haar gezicht haar tot deze misdaad heeft aangezet, waarom zou hij dan haar uiterlijk niet veranderen? Met een paar chirurgische ingrepen zou hij van Arla een beter mens kunnen maken.
Cley brengt Arla onder narcose en gaat zelfverzekerd met zijn scalpel aan de slag. Aanvankelijk gaat alles goed. Hij snijdt wat nutteloze intelligentie weg, een teveel aan nieuwsgierigheid en nog wat andere ongewenste eigenschappen. Maar dan begint zich te wreken dat hij zijn werk zonder harddrugs moet doen.
Cley krijgt ontwenningsverschijnselen. Zijn handen beginnen te trillen, zijn gezichtsvermogen vermindert en zijn zelfvertrouwen neemt in recordtempo af. Hij kan echter niet meer stoppen en elke nieuwe ingreep maakt de zaak erger. De gelaatkundige verwoest Arla’s gezicht en zij moet de rest van haar leven gesluierd over straat. De vreselijke gebeurtenis zet allerlei ontwikkelingen in gang waardoor Cley ieder geloof in de fysiognomiek verliest. De gelaatkunde blijkt een vloek in plaats van een zegen.
