Je hebt besloten om deel te nemen aan een experiment. Je wordt achter een beeldscherm gezet waarop onderzoekers portretfoto’s tonen van verschillende mannen. Je krijgt de foto’s maar heel kort te zien en moet aangeven wat je van de mannen vindt. Zijn ze betrouwbaar of onbetrouwbaar? Je hebt geen idee om wie het gaat en de onderzoekers hebben ervoor gezorgd dat je alleen gezichten te zien krijgt. Kleding en andere informatie zijn van de foto’s verwijderd. De onderzoekers vertellen je dat de helft van de mannen bestaat uit zware criminelen en de andere helft uit winnaars van de Nobelprijs. Zou je in staat zijn om die twee groepen, puur op basis van hun gezicht, te onderscheiden?
Een betrouwbaar gezicht
Het antwoord luidt: “ja, proefpersonen zijn in staat om de bokken van de schapen te scheiden”. Spectaculair is die vaardigheid overigens niet. Op basis van gokken zou het percentage correcte antwoorden op 50% liggen: je zou het net zo vaak goed, als fout hebben.
In het hierboven beschreven experiment van Stephen Porter (2008) hadden de proefpersonen het ongeveer 57% van de tijd bij het juiste eind. Dat was een statistisch significant resultaat. Maar het betekent wel dat we de betrouwbaarheid van iemand minstens 40% van de tijd verkeerd inschatten.
We moeten het resultaat dus relativeren, maar het neemt niet weg dat het toch opmerkelijk is. We zijn instaat op basis van een gezicht conclusies te trekken over iemands betrouwbaarheid. En niet alleen betrouwbaarheid. De laatste decennia zijn talloze experimenten uitgevoerd waarbij naar de meest uiteenlopende eigenschappen is gekeken.
Wat gezichten vertellen
Sinds ongeveer 1970 hebben psychologen de gezichtsanalyse (of fysiognomiek, zoals ze dat vroeger noemden) nieuw leven ingeblazen. Psychologen constateren dat mensen (terecht of onterecht) veel uit gezichten aflezen. Ze vragen zich af hoe mensen dat doen en of ze correcte inschattingen weten te maken. Kunnen mensen aan de gezichten van anderen zien of ze bepaalde eigenschappen bezitten? Zoals (de mate van):
De gezichten achter het onderzoek naar gezichten
In Schotland, Engeland, de Verenigde Staten en Canada zijn psychologen in dezelfde vragen geïnteresseerd. Wat leiden we af uit het uiterlijk van anderen? Kun je zien of iemand homoseksueel of heteroseksueel is, rijk of arm, competent of incompetent of betrouwbaar of onbetrouwbaars? En hoe precies kunnen mensen die eigenschappen vaststellen? In verschillende “ laboratoria” proberen de psychologen met behulp van experimenten antwoord krijgen op deze vragen. Ze onderzoeken hoe mensen andere mensen proberen te “lezen” en hoe goed ze daarin zijn.
Veel van dit onderzoek laat zien dat mensen op basis van minimale informatie (bijvoorbeeld een korte blik op een foto) vreemden razendsnel en onbewust in hokjes stoppen. Ze gebruiken daarvoor allerlei informatie, waaronder kleding, make-up, sieraden, accessoires (wel of geen bril), maar vooral ook de vorm van het gezicht.
Onderzoeksgroepen
Verschillende onderzoeksgroepen zijn met dit lezen van gezichten aan de slag gegaan. In Schotland zijn er twee: The Face Research Lab verbonden aan de University of Glasgow en de School of Psychology and Neuroscience van de University of St. Andrews.
In Engeland het Department of Psychology van de University of Bath, aangevoerd door Tony Little.
In de Verenigde Staten is het Social Cognition and Social Neuroscience Lab actief, verbonden aan de Princeton University en onder leiding van Alexander Todorov. Ook aan de Stanford University is interessant onderzoek gedaan in het Interpersonal Perception and Communication Laboratory. De leidende onderzoeker is hier Nalini Ambady.
In Canada, aan de universiteit van Toronto, is de Social Perception & Cognition Laboratory actief, onder leiding van Nicholas Rule.
Op de websites van deze instellingen is een schat aan informatie te vinden, waaronder wetenschappelijke artikelen over onderzoeksbevindingen, maar ook experimenten waar iedereen aan kan deelnemen. Een paar websites zijn verouderd en worden niet meer goed bijgehouden, maar er zijn positieve uitzonderingen, zoals het Face Research Lab, het Social Cognition and Social Neuroscience Lab en het Canadese Social Perception & Cognition Laboratory.
Betrouwbaarheid en competentie
FaceResearch.org wordt in de lucht gehouden door de experimentele psychologen Lisa DeBruine en Ben Jones. Op de website kun je deelnemen aan verschillende psychologische experimenten. Allemaal experimenten die achterhalen hoe wij gezichten waarnemen en interpreteren. Op de site kun je zelf onder andere “gemiddelde” gezichten maken.
De onderzoekers zijn in staat om gezichten op allerlei manieren te manipuleren. Zo kunnen ze gezichten zowel “mannelijker” als “vrouwelijker” maken. En dat bepaalt weer hoe we die gezichten evalueren.
DeBruine en Jones leiden ook het Face Research Lab van het Institute of Neuroscience and Psychology (van de universiteit van Glasgow). Op de website kun je een aantal demonstraties bekijken en aan verschillende experimenten deelnemen (wel eerst even een account aanmaken).
Hoe zien betrouwbare en onbetrouwbare mensen eruit? Je krijgt in dit geval vijftig foto’s te zien van dezelfde mensen die subtiel van elkaar verschillen. De verschillen zijn klein, maar toch moet je beslissen welke man of vrouw je het meest betrouwbaar vindt.
In een ander experiment draait het om competentie. Welke man is het beste in staat om een groot bedrijf te leiden? Bij elke foto die langs komt geef je op een schaal van 1-7 aan of de betreffende man ertoe in staat is. Na afloop van elk experiment krijg je de resultaten te zien. Bij mij leidde het tot de volgende foto’s:
Competente mannen
Na 50 keer een inschatting te hebben gemaakt krijg je het gemiddelde van de meest en de minst competente gezichten te zien.
Alexander Todorov in een blog uit 2018 “Can We Read a Person’s Character from Facial Images?“:
“(…) de moderne wetenschap van eerste indrukken laat zien dat we allemaal argeloze fysiognomisten zijn. We vormen ons direct een indruk van anderen op basis van hun gezicht. We hoeven een gezicht maar minder dan een tiende van een seconde te zien en we weten genoeg. De eerste indrukken vormen we niet alleen snel, ze hebben ook gevolgen: we stemmen eerder op politici die er competent uitzien; investeren eerder in mensen die er betrouwbaar uitzien en geven mensen die er niet zo uitzien zwaardere gevangenisstraffen.”
Dominantie
De psychologen Alexander Todorov en Nikolaas Oosterhof van de Amerikaanse Princeton Universiteit constateren dat mensen neutraal kijkende gezichten aan de hand van allerlei aspecten beoordelen, waaronder dominantie en betrouwbaarheid.
Op basis van driedimensionale scans van gezichten bouwden ze een computermodel waarmee ze de mate van dominantie en betrouwbaarheid van een gezicht tot uitdrukking konden brengen. Met het computerprogramma kunnen ze bepaalde eigenschappen van een gezicht overdrijven of juist afzwakken (bekijk de video’s). Als de dimensie vertrouwen wordt overdreven, krijgt het gezicht een blije, gelukkige uitdrukking. Iemand met een betrouwbaar gezicht heeft een U-vormige mond en ogen die ons een beetje verbaasd aankijken. Een onbetrouwbaar gezicht lijkt, in zijn meest overdreven vorm, boos of kwaadaardig. De mondhoeken zijn in dat geval naar beneden getrokken en de wenkbrauwen wijzen naar beneden, naar het midden van het gezicht. Op dezelfde manier kan de dimensie dominantie worden gevarieerd. De gezichten veranderden dan van rond en vrouwelijk (een babyface) naar mannelijk en volwassen.
Gezond of ongezond?
Het Perception Lab van de School of Psychology and Neuroscience (University of St. Andrews) heeft ook verschillende experimenten in de aanbieding. Dit lab wordt geleid door Dave Perrett.
Kun je bijvoorbeeld aan mensen zien of ze gezond of ongezond zijn? Doe mee aan het experiment.
Proefpersonen werden gefotografeerd en kregen vervolgens een injectie waardoor ze een paar uur ziek werden. Op dat moment werden ze opnieuw gefotografeerd. Welke lippen, huidskleur en gezichten horen bij iemand die gezond is?
Gezicht van de toekomst
Ook het Gezicht van de toekomst (de “Face of the Future”) is een website van de universiteit van St. Andrews. Je kunt hier zelf stoeien met gezichten. Je kunt portretten “middelen” en vervormen door eigen foto’s te uploaden.
Schuldig of onschuldig?
Tony Little, van de Universiteit van Bath in Engeland, runt ook een online laboratorium: het LittleLab. Ook hier weer verschillende experimenten. Zo kun je bepalen welke gezichten je schuldig en onschuldig vindt lijken.
Je krijgt een casus voorgeschoteld waarbij iemand in een bar een klap uitdeelt en een ander zijn kaak breekt. Volgens de een was het opzet, volgens de ander een ongeluk en is er helemaal niet geslagen. Vervolgens komen er verschillende portretten langs. Wie vind je schuldig en wie onschuldig? En hoe zeker ben je van je zaak?
